Qarabağda döyüş əməliyyatları formal baxımdan başa çatıb, Azərbaycanın hakimiyyət orqanları bu regionda infrastrukturun bərpasına başlayıblar, lakin bölgədə vəziyyət hələ də mürəkkəbdir.
Azərbaycanın Rusiya Federasiyasındakı səfiri Polad Bülbüloğlu “Nezavisimaya qazeta”ya müsahibəsində Qarabağda dinc həyatın bərpası prosesinin gedişi və bu işlərə mane olan amillər barədə danışıb.
Xezerxeber.az AZƏRTAC-a istinadən həmin müsahibəni təqdim edir.
X X X
-Cənab səfir, Qarabağda hərbi əməliyyatlar siyasi tarixin faktları olmaqla bərabər, orada şəxsən sizinlə bağlı hadisələr də olub. Bu barədə bir qədər ətraflı danışaydınız.
-Ötən il bütün Azərbaycan xalqı üçün və şəxsən mənim üçün ilk növbədə Qələbə ili, torpaqlarımızın qaytarılması ili olub, bunu çoxdan gözləyirdik. Bir milyona yaxın azərbaycanlı məcburi köçkün öz evlərinə qayıtmağı səbirsizliklə gözləyirdi. Bu müharibə bizim üçün Vətən müharibəsi idi, çünki biz beynəlxalq hüquqla müəyyən olunmuş sərhədlər daxilində öz əzəli torpaqlarımızı işğaldan azad edirdik. Xüsusi vurğulamaq istəyirəm ki, Azərbaycan əsgəri heç vaxt başqasının ərazilərinə ayaq basmayıb.
İndi isə şəxsən özümlə bağlı hadisələr barədə. Mənim atam - tanınmış xanəndə və opera müğənnisi, SSRİ Xalq artisti Bülbül Şuşada doğulub, orada boya-başa çatıb. Təhsilini davam etdirmək üçün əvvəlcə Gəncəyə, sonra Bakıya köçüb, daha sonra bir neçə il İtaliyada təcrübə keçib. Lakin o, ömrünün sonuna qədər öz kiçik vətəninə böyük sevgisini qoruyub saxlayıb. Mən atamla bərabər tez-tez Qarabağa, Şuşaya gedirdim və ömrümün o xoşbəxt dövrü barədə ən səmimi xatirələrim var. Sonradan, mən Azərbaycanın mədəniyyət naziri olduğum dövrdə, Qarabağ müharibəsi başlanana qədər Şuşada “Xarı bülbül” folklor festivalı təşkil edirdim. Sonra isə... Məlum olduğu kimi, toplar dilə gələndə incəsənət susur.
1980-ci illərdə Bülbülün evində muzey yaradılmış, muzeyin həyətində atamın heykəli qoyulmuşdu. Çox böyük qüssə ilə qeyd etməliyəm ki, Qarabağın işğal altında olduğu 30 il ərzində bu muzey də, atamın heykəli də darmadağın edilib.
İşğaldan azad edilmiş ərazilərdə dağıntıların miqyası ölçüyəgəlməzdir. Bircə rəqəm göstərim: işğal edilmiş ərazilərdəki 67 məsciddən yalnız üçü nisbətən salamat qalıb. Vaxtilə çiçəklənən, abad şəhərlər bu gün kabusları xatırladır. Orada o qədər dəhşətli vəziyyət yaranıb ki, əcnəbi jurnalistlərdən biri Ağdamı “Qafqazın Xirosiması” adlandırıb. Lakin ümidsizlik, kin-küdurət bizim xalqa xas olan cəhətlər deyil, ən böyük arzumuz tezliklə öz yurdumuza qayıtmaq və hər şeyi yenidən qurub yaratmaqdır. Əslində Qarabağ barədə, Şuşa barədə danışmaqla qurtarmaz, bu mövzuya ayrıca müsahibə həsr etmək olar...
-Müharibə başa çatıb, üç ölkənin – Rusiya, Azərbaycan və Ermənistanın liderlərinin birgə Bəyanatı imzalanıb. Qarabağda rusiyalı sülhməramlıların olmasından məqsəd bu regionda vəziyyəti tam sabitləşdirməkdir. Lakin təəssüf ki, oradan hər gün aldığımız informasiya hələ də döyüş əməliyyatları barədə məlumatlara oxşayır. Lokal toqquşmalar baş verir, insanlar minaya düşüb partlayır... Sizin fikrinizcə, bu vəziyyət nə qədər davam edəcək?
-Mən tamamilə əminəm ki, ilk növbədə dinc sakinlərin nahaq yerə qətlə yetirilməsinə son qoymaq lazımdır, amma təəssüf ki, belə hallar bu gün də davam edir. Yəqin siz də bilirsiniz, İkinci Qarabağ müharibəsinin gedişində Azərbaycanın Gəncə, Bərdə Tərtər, Naftalan və digər şəhərlərində bombardmanlar zamanı 100-dən çox dinc sakin həlak olub, yaşayış məhəllələri dağıdılıb. Ən dəhşətlisi odur ki, ermənilər bizim torpaqlarımızı başdan-başa minalayıblar, müharibə qurtarandan sonra da insanlar minalara düşüb partlayır. Mütəxəssislərin ən nikbin proqnozlarına görə, işğaldan azad edilmiş torpaqların minalardan tam təmizlənməsi üçün 10 ildən 15 ilə qədər vaxt və xeyli maddi vəsait tələb olunacaq. Azərbaycan tərəfi ən müasir avadanlıqlardan istifadə edir, öz istehkamçılarını maksimal dərəcədə qoruyur. Bu təhlükəli işdə rusiyalı sülhməramlılar da bizə kömək edirlər, bu yaxınlarda onlardan biri minaya düşüb partlayıb, daha bir neçə nəfəri yaralanıb. Bu işin icrasına türkiyəli mütəxəssislər də cəlb edilib. Erməni tərəfi isə minalanmış sahələrin xəritələrini bizə verməkdən qəti imtina edir.
Təəssüf ki, yalnız bir şey deyə bilərəm, erməni təxribat qrupları dinc vaxtda da partladıcı maddələrdən fəal istifadə edirlər. Moskva sakinlərinin yaşlı nəsli 1977-ci ildə ictimai yerlərdə silsilə terror aktları - metronun “İzmaylovskaya” stansiyasında, Lubyanka küçəsindəki ərzaq mağazasının zalında və 25 Oktyabr küçəsindəki digər ərzaq mağazasında üç partlayış törədildi. Həmin partlayışlar nəticəsində 7 nəfər həlak olub, 37 nəfər yaralanıb. Cinayətin təşkilatçıları - Ermənistan Milli Birlik Partiyasının üzvləri Stepan Zatikyan, Akop Stepanyan və Zaven Baqdasaryan mühakimə edilərək barələrində ən ağır cəza hökmü çıxarılıb. Maraqlıdır ki, bu terror qrupu Moskva-Bakı marşrutu üzrə hərəkət edən qatara növbəti bombanı qoymağa cəhd edərkən yaxalanıb. Erməni təxribat qrupları Azərbaycan ərazisində dinc əhaliyə qarşı əldəqayırma partlayıcı qurğulardan da istifadə ediblər.
Deməliyəm ki, erməni millətçiləri tərəfindən Azərbaycanın dinc əhalisinə və Ermənistanın azərbaycanlı əhalisinə qarşı terror aktları uzun illər boyu, mütəmadi və planauyğun şəkildə həyata keçirilib. Erməni separatçılarının törətdiyi cinayətlərin uzun siyahısını nümunə gətirməklə oxucuları yormaq istəmirəm, lakin bu məsələ ilə maraqlananlara Oleq Kuznetsovun “XX əsrdə transmilli erməni terrorizminin tarixi” kitabını tövsiyə edə bilərəm. Həmin kitabda bütün bu faktlar yetərincə ətraflı şərh edilib. Bundan əlavə, genocide.preslib.az saytına istinadı da məsləhət görərdim.
Ermənilər avtobuslarda, qatarlarda, sənaye və infrastruktur obyektlərində, körpülərdə və bir sıra başqa yerlərdə partlayışlar törədiblər. Ermənilər tərəfindən Bakı metrosunda törədilmiş iki partlayış nəticəsində 27 insan həlak olub, 100-ə yaxın sərnişin yaralanıb. Türkmənistanın Krasnovodsk (indiki Türkmənbaşı) limanından Bakıya sərnişin daşıyan “Sovetskaya Kalmıkiya” dəniz bərəsində baş vermiş digər partlayış nəticəsində 25 nəfər həlak olub, 88 nəfər yaralanıb. Bütövlükdə 1988-1993-cü illərdə ermənilərin törətdiyi terror aktları nəticəsində 1250 nəfər öldürülüb, 1283 nəfər yaralanıb, 65 nəfər itkin düşüb. Belə dəhşətli faktlar çoxdur. Onların necə qəddarlıqla, mənasız yerə və həyasızcasına törədilməsini düşünəndə insan dəhşətə gəlir.
-Siz bu yaxınlarda, Xocalı faciəsinin ildönümünə həsr edilmiş tədbirdəki çıxışınızda vurğulamışdınız ki, Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsini düzgün anlamaq və düzgün işıqlandırmaq üçün hadisələrin düzgün xronologiyasını bərpa etmək lazımdır. Bu halda siz nəyi nəzərdə tuturdunuz?
-Bu, həqiqətən çox vacib məsələdir, çünki son vaxtlar Rusiya mətbuatında belə yazılar dərc olunur ki, guya Birinci Qarabağ müharibəsi Sumqayıt hadisələrindən başlanıb, Xocalı faciəsi isə Sumqayıt hadisələrinə cavab olub. Bu, belə deyil! Xatırlatmaq istəyirəm ki, ilk dəfə Sumqayıt hadisələrindən xeyli əvvəl qan tökülmüşdü. Məsələn, 1983-cü il aprelin 24-də erməni millətçilər “soyqırımı günündə qisas almaq” bəhanəsi ilə Zəngibasar rayonunun (indiki Ermənistanın Masis rayonu) Uluxanlı qəsəbəsinə, azərbaycanlı Qafarovlar ailəsinin toy məclisinə soxulub orada 4 azərbaycanlını öldürüb, onlarca azərbaycanlını yaralayıblar.
1980-ci illərin ortalarından etibarən azərbaycanlılara qarşı etnik təmizləmənin mühüm vasitələri kimi etnik əlamətə görə ayrı-seçkilik, təxribatlar törədilir, onları qorxuya salmaq istəyirdilər. Nəticədə 1980-ci illərin ortalarında sayı 200 mindən çox olan azərbaycanlı əhali Ermənistandan tamamilə qovuldu. 1987-ci ilin oktyabr ayında Heydər Əliyev SSRİ nazirlər soveti sədrinin birinci müavini vəzifəsindən kənarlaşdırılandan sonra bu proses daha da sürətləndi. 1987-ci ilin sonu – 1988-ci ilin əvvəlində azərbaycanlı əhalinin Ermənistandan qovulması geniş miqyas aldı: Azərbaycan dilində məktəblər bağlanır, azərbaycanlılar kütləvi şəkildə işdən qovulur, xəstəxanalarda onları müalicə olunmaq üçün qəbul etmirdilər, küçələrdə və ictimai yerlərdə onların ünvanına daim hədələr səslənirdi.
1988-ci ilin yanvarında Ermənistandan olan minlərlə yaralı, əzab verilmiş, qorxudulmuş azərbaycanlı qaçqınlar Bakıya gəlməyə başladılar. Ermənistan ərazisindən bütövlükdə 200 mindən çox azərbaycanlı qovulub. Bircə anda öz əmlakını itirmiş bu insanlar Bakıda və Sumqayıtda cəmləşirdi. Azərbaycan tərəfi sosial gərginliyi aradan qaldırmağa çalışırdı, lakin doğmalarını və yaxınlarını itirmiş bu insanların keçirdiyi ağrı, qəzəb, inciklik hisslərini unutmaq mümkün deyildi. 1988-ci il fevralın 22-də Azərbaycanın Əsgəran rayonunda baş vermiş bir fakta xüsusi diqqət yetirmək istərdim: orada ermənilər iki azərbaycanlı gənci öldürmüşdü. Azərbaycanda geniş ictimai əks-səda doğurmuş bu hadisə ciddi iğtişaşlara səbəb oldu. Faciəli Sumqayıt hadisələri yalnız bundan sonra, fevralın 27-28-də baş verdi. Sonradan məlum oldu ki, bu hadisələr etnik erməni, əvvəllər üç dəfə məhkum olmuş Eduard Qriqoryan və onun iki qardaşı tərəfindən təşkil edilib. Qriqoryan ermənilərin qarət edilməsində, erməni qadınların zorlanmasında fəal iştirak edib, 6 nəfər ermənini şəxsən özü öldürüb. İstintaqın gedişində Qriqoryanın təqsiri tamamilə sübut edildi, o, həbs cəzasına məhkum olundu.
Bütün bu faktlar belə güman etməyə əsas verir ki, Sumqayıt hadisələrinin ssenarisi Qarabağda hərbi əməliyyatlar törətmək və orada baş verən qəddarlıqlara haqq qazandırmaq üçün açıq təxribat imiş. Azərbaycanlıların Ermənistan ərazisindən qovulması erməni separatçılarının böyük planının başlanğıcı idi. İkinci mərhələdə Dağlıq Qarabağda, sonra isə ta qədimdən azərbaycanlıların məskunlaşdığı 7 rayonda etnik təmizləmə aparıldı.
-Bu məqamda erməni tərəfin hərbi əsirlər, Azərbaycan tərəfin isə terrorçular hesab etdiyi 62 vətəndaş barədə sual verməyə bilmirəm. Sizin ölkənizin bu məsələ ilə əlaqədar ətraflı mövqeyini bilmək istərdim.
-İlk növbədə demək istərdim ki, Azərbaycan tərəfi bu məsələyə öz münasibətini rəsmi səviyyədə dəfələrlə bildirib. Rusiya Federasiyasının xarici işlər naziri də bu il yanvarın 18-də onlayn mətbuat konfransında eyni fikri söyləyib. Lakin qarşı tərəf bizim arqumentlərimizi eşitmək istəmir və ölkəmizə beynəlxalq miqyasda təzyiq göstərməyə çalışır.
Məsələnin mahiyyəti belədir. Ermənistandan olan hərbi qulluqçular Azərbaycanın xüsusi xidmət orqanlarının keçirdiyi antiterror əməliyyatı nəticəsində saxlanılıb. Bu təxribat qrupu ölkəmizin ərazisinə 2020-ci il noyabrın axırlarında Azərbaycan Silahlı qüvvələrinə və mülki şəxslərə qarşı terror aktları törətmək məqsədilə atılıb. Onlar Azərbaycan Ordusunun 4 hərbi qulluqçusunu və 1 mülki şəxsi qətlə yetiriblər. Bu təxribat qrupunun üzvləri ötən il dekabr ayında, yəni müharibə başa çatandan və Bəyanat imzalanandan bir ay sonra Azərbaycanın Xocavənd rayonunda zərərsizləşdirilib. Onlar hamısı cinayət məsuliyyətinə cəlb edilib və hazırda təhqiqat davam edir. Tamamilə aşkardır ki, bu şəxslər heç bir beynəlxalq konvensiyaya əsasən hərbi əsir hesab edilə bilməz və yuxarıda qeyd etdiyim 10 noyabr 2020-ci il tarixli üçtərəfli Bəyanatın müddəaları onlara şamil edilmir.
Azərbaycan tərəfi beynəlxalq humanitar hüquq normalarına sadiq qalaraq və öz üzərinə götürdüyü beynəlxalq öhdəlikləri vicdanla yerinə yetirmək prinsipini əsas tutaraq 10 noyabr tarixli Sazişi tamamilə yerinə yetirib, hərbi əsir düşmüş dəfələrlə artıq sayda erməni əsgər və zabitlərini Ermənistana təhvil verib, çünki bizim Ordu daha çox hərbi əsir götürmüşdü. Bundan əlavə, Ermənistan ordusunun öldürülmüş hərbi qulluqçularının tapılmış cəsədlərinin demək olar ki, hamısı təhvil verilib.
Azərbaycan ərazilərində erməni hərbçilərinin cəsədlərinin tapılması üçün Rusiya sülh məramlı qüvvələrinin və Beynəlxalq Qırmızı Xaç Komitəsi nümayəndələrinin iştirakı ilə bütün tədbirlər görülür və biz bu məsələdə misli görünməmiş konstruktivizm və əməkdaşlıq üçün açıqlıq nümayiş etdiririk.
Beləliklə, Ermənistan tərəfin guya birgə Bəyanatın 8-ci bəndinin Azərbaycan tərəfindən pozulması barədə iddiaları əsassızdır. Məndə olan məlumata görə, Rusiya tərəfinin xahişi ilə xoş məram əlaməti kimi indiyə qədər iki dəfə, hərəsində bir neçə nəfər artıq Ermənistana qaytarılıb, yeganə əsir qadın 8 mart ərəfəsində buraxılıb və öz vətəni Livana göndərilib. Yeri gəlmişkən, həmin qadın Ermənistana qayıtmaqdan imtina edib.
-Gəlin Xocalı məsələsinə qayıdaq... Mənim bildiyimə görə, bu günə qədər yetərli sayda material, şahid ifadələri toplanıb, faciənin miqyasını təsdiq edən kino- və fotosənədlər var, bir sıra ölkələr bu faciəni rəsmi səviyyədə kəskin pisləyiblər. Lakin təqsirkarlar hələ də tapılmayıb?
-Onları axtarmağa ehtiyac yoxdur. Bu cinayətlərin sifarişçiləri də, icraçıları da məlumdur, onların bəziləri inanılmaz dərəcədə həyasızlıq edir, üstəlik öz “qəhrəmanlıqlarını” kitablarda, memuar və müsahibələrdə təsvir edirlər. Təəssüf ki, onların əməllərinə indiyə qədər hüquqi qiymət verilməyib.
Xüsusi vurğulamaq istəyirəm ki, Xocalı qırğını Birinci Qarabağ müharibəsi illərində baş vermiş ən qanlı, ən genişmiqyaslı, lakin heç də yeganə olmayan faciədir. Əsgəran, Qafan, Gümrü, Zəngibasar, Quqark, Qaradağlı, Ağdaban, Xocalı – bu adların hər birinin arxasında onlarca, yüzlərlə günahsız halda qətlə yetirilmiş dinc sakinin taleyi var... Cinayət məsuliyyətinin əsas prinsipi cəzanın labüdlüyü prinsipidir. Məhz bu prinsip gələcəkdə belə cinayətlərin heç yerdə təkrarlanmamasının rəhnidir. Biz maksimum səy göstərməliyik ki, Qarabağ münaqişəsi dövründə bizim torpağımızda insanlıq əleyhinə törədilmiş vəhşicəsinə cinayətləri bütün dünya bilsin və pisləsin. Fikrimcə, dünyanın hər hansı bir yerində belə hadisələrin təkrarlanması istisna edilməlidir. Bu təkcə bizim üçün deyil, dünyanın bütün ölkələri üçün vacibdir.
